زنجان؛ شهری بر بستر سازه‌های قاجاری

از شمال‌غربی ایران که به سمت مرکز و جنوب راه بیافتیم، به استان زنجان می‌رسیم که در بستر رودخانه قزل‌اوزن و بر دامنه‌های فلات آذربایجان با آب و هوای خنک و ییلاقی‌اش، گزینه خوبی برای سفرهای تابستانی است. این استان، هشت شهرستان شامل زنجان، ابهر، خرم‌دره، خدابنده، طارم، ایجرود، ماه‌نشان و سلطانیه دارد و مردم استان به زبان ترکی آذربایجانی صحبت می‌کنند و زبان تاتی نیز در بخشی از شمال طارم علیا (دامنه کوه البرز) به‌ جا مانده برای مردم این استان است.

شهرستان زنجان با مرکزیت شهر زنجان به عنوان مرکز این استان قرار دارد که این شهرستان از شمال به استان‌های آذربایجان‌شرقی و اردبیل، از شرق به شهرستان‌های طارم و ابهر، از جنوب به شهرستان‌های ایجرود و خدابنده و از غرب به شهرستان ماه‌نشان و از شمال‌غربی به شهرستان میانه  محدود است. زنجان یکی از شهرهای شگفت‌انگیز و کمتر شناخته‌ شده شمال‌غرب ایران‌زمین است. زنجان بزرگ‌ترین و مهم‌ترین شهرستان استان زنجان به شمار می‌آید.

دیرینگی و قدمت ناحیه زنجان بر اساس مطالعات انجام شده به اواخر هزاره دوم قبل از میلاد می‌رسد. برخی تاریخ‌نگاران، شهر زنجان را با شهر «آگانزانا» که بطلمیوس از آن نام برده است، یکی دانسته‌اند. آثار باستانی متعددی که در این منطقه وجود دارد، بهترین گواه قدمت و پیشینه تاریخی این خطه از استان زنجان است.

زنجان؛ شهری آن‌سوی پل‌های قاجاری

پل میربهاء‌الدین

اگر از سمت کردستان به زنجان بیایید، سری به رودخانه زنجان‌رود بزنید، با پلی مواجه خواهید شد که به پل کهنه یا پل میربهاءالدین معروف است. پل میربهاءالدین به طور کامل به وسیله آجر، بنا شده و این نام از روی اسم سازنده پل روی آن نهاده شده است که از نظر قدمت به دوره حکومت ناصرالدین شاه قاجار مربوط می‌شود.

پل سردار

پل تاریخی «سردار» در سال ۱۳۳۳ هجری‌قمری توسط «سردار اسعدالدوله» پسر «حسینقلی خان نظام‌الدوله» احداث شده است. به روایت دیگر این پل در دوره قاجار توسط «حاجیه قمر تاج‌خانم» ساخته شده است. پل سردار در محور جنوب‌  غربی شهر زنجان، بر روی رودخانه زنجان‌رود و در امتداد پل‌های حاج سید محمد و میربهاءالدین ساخته شده است. به لحاظ تزئینات پل سردار نسبت به دو پل حاج سید محمد و میر بهاءالدین متمایز بوده و این پل به خاطر نزدیکی به دروازه جنوبی شهر در قدیم به پل «دروازه قلتوق» معروف بوده است.

پل حاج سید محمد

پل «حاج سید محمد» در امتداد پل حاج میربهاء‌الدین بر روی زنجان‌رود توسط سید محمد موسوی از روحانیون عصر مشروطیت احداث شده است. این پل زیبا با معماری بی‌نظیر خود، از دیرباز چشم هر بیننده‌ای را نوازش و تاریخ این مرز و بوم را به نمایش می‌گذارد. پل حاج سید محمد با هزینه «حاج یوسف ارباب» از تجار مشهور زنجان در سال ۱۳۰۰ هجری‌قمری ساخته شده است. طول این پل ۱۹۵ متر و ارتفاع آن ۶.۵ متر است و ارتفاع آن سبب شده زیبایی این پل از دور، چشم هر بیننده‌ای را مجذوب خود کند. پل حاج سید محمد، به دلیل همجواری با روستای قره‌تپه به پل «قره‌تپه» نیز معروف است. این پل نیز توسط اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان تعمیر شده و پس از تکمیل طرح ساماندهی حاشیه زنجان‌رود، محل مناسبی برای بازدید گردشگران و گذراندن اوقات فراغت شده است.

زنجان؛ شهری با نجوای مساجد قاجاری دست گشوده به سمت آسمان

مسجد جامع زنجان

مسجد جامع زنجان با چهار ایوان یکی از مساجد مهم استان زنجان و زیبا در نوع خود است که چشم هر بیننده‌ای را می‌نوازد. مسجد جامع زنجان به همراه یک مدرسه بوده که در قرن سیزدهم هجری‌قمری توسط یکی از پسران فتحعلی شاه قاجار به نام عبدالله میرزا دارا که یکی از مریدان آیت‌الله سید محمد مجتهد سردانی بود، ساخته شده است. مسجد جامع زنجان به نام‌های مسجد دارا، مسجد سید، مسجد سلطانی و مسجد جمعه نیز نام‌گذاری شده بود و اکنون با عنوان مسجد جامع معروف است. این مسجد زیبا از بهترین اماکن دیدنی زنجان است که نباید از دست داد.

مسجد حسینیه اعظم

مسجد حسینیه اعظم از بزرگ‌ترین مراکز مذهبی جهان تشیع به‌شمار می‌آید که در جنوب شهر زنجان و در خیابان فردوسی واقع شده است. این مسجد پس از قربانگاه منا به عنوان دومین قربانگاه جهان اسلام شناخته می‌شود. مسجد حسینیه اعظم زنجان یکی از اماکن متبرک و معنوی استان زنجان است که سالانه میزبان مسافران زیادی از نقاط مختلف ایران و جهان است که به این شهر سفر می‌کنند.

این مسجد شهرت و آوازه جهانی خود را مدیون مراسم‌ و دسته‌های عزاداری است که در روز هشتم ماه محرم برای حضرت سیدالشهدا (ع)، حضرت ابوالفضل (ع) و یاران‌شان برگزار می‌شود.

قدمت مسجد حسینیه اعظم زنجان به دوره صفویه باز می‌گردد، به این دلیل که این زمان همراه با رسمی شدن مذهب شیعه توسط شاه اسماعیل صفوی در ایران بود. این مسجد موقوفه‌ افرادی به نام‌های حاج میرزا محمدتقی و حاج میرزا بابایی بوده است که در دی‌ماه سال ۱۳۸۷ به عنوان دهمین میراث معنوی کشور به ثبت رسید.

مسجد عباسقلی

مسجد عباسقلی، دیگر مسجد مربوط به دوره قاجار است و در زنجان، خیابان سعدی وسط واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۳ مرداد ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۳۷۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسجد چهل ستون

مسجد چهل‌ ستون زنجان از مساجد تاریخی شهر زنجان است. این مسجد در بافت بازار بالای زنجان در ضلع جنوب شرقی مسجد جامع زنجان و در راسته معروف به راسته‌ حجت‌الاسلام قرار دارد. این مسجد یکی از مهم‌ترین و معروف‌ترین حوزه‌های علمیه ایران در دوره قاجار بوده و توسط یکی از علمای معروف آن زمان به نام ملا علی قارپوزآبادی ساخته شده است. طبق کتیبه‌ای که بر روی پیشانی ورودی بنا نصب شده، این بنا در سال ۱۲۸۴ هجری‌قمری ساخته شده و متاثر از کاشی‌کاری قاجاری است.

بازار زنجان

بازار زنجان را طولانی‌ترین بازار ایران می‌نامند. این بازار که بر اساس اسناد تاریخی ساخت آن در سال ۱۲۰۵ قمری و در دوران آقامحمدخان قاجار آغاز شده، در سال ۱۲۱۳ قمری و در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار به بهره‌برداری رسید و بعدها چندین سرا، مسجد، گرمابه و … به مجموعه بازار بالا که مشتمل بر بازار قیصریه، بازار بزازها، حجت‌الاسلام، امامزاده و عبدالعلی‌بیک است، افزوده شد.

بازار زنجان از نظر تولید و نوع فعالیت به هشت راسته تقسیم می‌شود که عبارتند از راسته زرگرها، کفاش‌ها، بزازها، سراج‌ها و … . این بازار دارای راسته‌ها، سراها، میادین، تیمچه‌ها، بازارها، دالان‌ها، مساجد، حمام‌ها و تکیه‌ها بوده و در خود ۱۰۰۰ باب مغازه جای داده است. گستردگی جغرافیایی بازار از یک سو و تنوع راسته‌ها، تعدد سراها و کاوانسراهای درون شهری در راسته‌های فرعی که هر کدام به نامی و به فعالیتی خاص اختصاص یافته از سوی دیگر، همچنین وجود مساجد فراوان گویای پویایی این مجموعه فرهنگی، اقتصادی، تاریخی و هنری در طول زمان و به فراخور اوضاع و شرایط حاکم بوده است.

راسته‌های اصلی و فرعی مزین به آجرچینی‌هایی با طرح‌های مختلف هندسی خفته، راسته و حصیری بوده و به کارگیری آجر و کاشی به سبک قدیمی و کاشی‌کاری به رنگ‌ها و طرح‌های قاجاری در سطوح خارجی و داخلی بناها، طاق‌نماها، طاق و قوس‌ها همچنین ستون نماهای گلدانی اوج سبک‌ معماری و شیوه‌ها و نوآوری‌های تزئینی در اجزا و ارکان مساجد تاریخی زنجان مخصوصا مسجد جامع زنجان به ظهور رسیده است. مجموعه بازار زنجان ۵۶ راه ورودی اصلی و فرعی به شبکه ارتباطی کل شهر دارد و نه تنها از لحاظ تجاری، بلکه از نظر معماری نیز دارای اهمیت زیادی بوده و کاملا از سبک معماری دوره قاجاریه پیروی کرده است.

عمارت ذوالفقاری، موزه مردان نمکی

یک معدن نمک در زنجان، مردانی را با کوله‌بار سفری بی‌سرانجام به دنیای ما وارد کرد و ما را به دنیای گذشته برد. مردان نمکی زنجان که انواع آلات و ابزار و وسایل را با خود به همراه داشتند، از گذشته‌ای نزدیک به ۱۷۰۰ تا ۲۸۰۰ سال پیش به دنیای ما آمدند تا ما را با بخشی از زندگی خود آشنا کنند و از این رهگذر با سبک پوشاک و لباس‌های آن دوره و پارچه‌ها، ابزار دفاعی و چیزهای دیگر دوره آنان آشنا شویم.

مردان نمکی، نامی است که به شش مومیایی کشف ‌شده در زمستان سال ۱۳۷۲ (۱۹۹۳ میلادی) در معدن نمک چهرآباد استان زنجان داده شده ‌است. در میان آن‌ها جسد یک زن و یک پسر نوجوان نیز وجود دارد. تعدادی از مردان نمکی بر اثر ادامه کار معدن با بولدوزر به‌ شدت آسیب دیده‌اند. در سال ۲۰۰۸ بهره‌برداری از معدن متوقف شد و جسد ششمین مرد نمکی به دلیل کمبود امکانات لازم برای نگه‌داری از آن، دست نخورده در معدن باقی ماند و این مرد نمکی به دور از هیاهوی شهری در آرامگاه خود خوابیده است.

از میان مردان نمکی یافت شده، سه مرد نمکی مربوط به زمان هخامنشیان (حدود ۴۰۰ سال پیش از میلاد) و دو مرد نمکی دیگر نیز مربوط به اواخر دوران ساسانی (حدود ۴۰۰ تا ۶۰۰ سال بعد از میلاد) هستند. این مردان پس از غار، حال در خانه ذوالفقاری‌های زنجان که قریب صد سال از احداث آن می‌گذرد، خواب ابدی خود را ادامه می‌دهند، این بنا یکی از آثار ارزشمند شهر زنجان است که در یاد و خاطره‌ مردمان این شهر همواره جایگاه مهمی داشته و خاندان ذوالفقاری از قدیمی‌ترین و سرشناس‌ترین خانواده‌های زنجان هستند که در گذشته از قدرت و نفوذ زیادی برخوردار بوده‌اند.

این بنا در یکی از محلات قدیمی شهر زنجان موسوم به محله «دالان‌آلتی» در ضلع شمالی سبزه‌میدان و مسجد جامع قرار دارد. این بنا ساختمان مسکونی و اداری حکمران زنجان بوده و از مجموعه بناهای اندرونی و بیرونی و بخش‌های مختلفی تشکیل یافته بود. از این مجموعه در حال حاضر فقط عمارت بیرونی باقی مانده که به نام عمارت محمودخان ذوالفقاری معروف است.

موزه مردم‌شناسی رختشویخانه

مجموعه‌ تاریخی رختشویخانه در قلب بافت تاریخی شهر زنجان در یک منطقه‌ پرتراکم مسکونی احداث شده و این بنا ویژگی‌ها و معماری منحصر به فرد خود را دارد و می‌توان گفت در نوع خود در جهان بی‌نظیر است. بنای رختشویخانه زنجان تنها بنا در جهان با کاربری مخصوص برای رختشویی بانوان است. در هیچ جای دنیا، بنایی با کاربری رختشویی متناسب با شرایط اقلیمی و جغرافیایی که منحصر به گروه خاصی باشد، به غیر از بنای رختشویخانه زنجان احداث نشده است. چنین مجموعه‌ای با عملکرد یاد شده در هیچ جای ایران مشاهده نمی‌شود اما سبک معماری، ابعاد و تناسبات رعایت شده در قوس‌ها و سایر نشانه‌های معماری با بناهای عام‌المنفعه هم‌دوره شهر زنجان قابل مقایسه‌اند.

عمارت دارایی زنجان، موزه هنرهای سنتی و صنایع‌دستی

عمارت دارایی (دیوان استیفاء) در بافت تاریخی شهر زنجان (سبزه‌میدان) قرار گرفته است، ظاهرا این بخش از شهر در اواخر دوره قاجار و اوایل حکومت رضاخانی تقریبا مقارن با اواخر جنگ جهانی دوم از سوی دولت وقت به صورت مجموعه‌ای به اماکن و ساختمان‌های دولتی اختصاص می‌یابد که عبارت بودند از عمارت دارایی در باغی معروف به همین نام، بنای دخانیات، اداره غله و انبار قند و شکر.

به هر حال بنای دارایی طبق کتیبه‌ای که بر فراز سردرهای ورودی جبهه شمالی و جنوبی بنا نقش شده تاریخ ساخت آن به سال ۱۳۱۶ هجری شمسی اوایل حکومت رضاخانی بازمی‌گردد که از همان ابتدا به امور مالیه اختصاص می‌یابد.

عمارت دارایی حاصل فعالیت و نوآوری معمارانی چون وارطان هوان سیان، پل آبکار و گابریل گورکیان است که در دهه‌های نخست سده قرن بیستم تأثیر بسیار مثبت و مهمی را بر روی معماری نوین ایران داشتند، دوران فعالیت آن‌ها مصادف با تحولات عمیق هنری و معماری در اوایل قرن بیستم در اروپا بود که در واقع همزمان با اوج فعالیت معماران بزرگ اروپایی که همگی از پیشگامان مکتب هنر نو و جنبش معماری مدرن بوده‌اند. این اثر تاریخی از سال ۱۳۹۰ به عنوان موزه هنرهای سنتی و صنایع‌دستی زنجان مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. اشیای نمایشی این موزه شامل انواع ظروف مسی قلم‌زنی شده دوره قاجار ساخت زنجان، انواع چاقو و شمشیر معاصر ساخت زنجان، صنایع‌دستی استان زنجان شامل گلیم‌بافی و چاروق‌دوزی ساخت زنجان و … است.

مقبره امام‌زاده سید ابراهیم، گرمابه حاجی‌داداش، مجموعه تفریحی گاوازنگ با ائل‌داغی زنجان و … همه و همه بخش‌های دیگری از اماکن گردشگری شهر زنجان برای نوازش چشم بازدیدکنندگان است. یقینا زنجان و زنجانی در دوران پساکرونا منتظر مهمانان خود است تا با آش‌ترش و جغوربغور سفره بیاراید و سرمه چشم از غبار کفش مهمان بکشند.

منبع:ایسنا